fizika za osnovce
Milutin Milanković - biografija
Milutin Milanković je rođen 28. maja 1879. godine u mestu Dalj. Umro je 12. decembra 1958. godine u Beogradu. Bio je matematičar, asrtonom,klimatolog, geofizičar, građevinski inženjer, doktor tehničkih nauka i popularizator nauke. Milankovići su bila stara i ugledna porodica u kojoj je i ranije bilo znamenitih lučnosti. Među njima, Milutin je u svojim Uspomenama (autobiografija) posebno govorio o Urošu Milankoviću (1780-1849), lokalnom prosveitelju, realisti i prirodnom filozofu koji se borio protiv sujevrnih stvova seljaka i konzervativnih lokalnih plemića, te imao zapažene rasprave na srpskom i nemačkom jeziku objavljene u delima "Ogledalo istine", "Zastava slobode i pravde", "Organizam vasione", "Prosveta čoveka" i "Organizam sveta". Umro je 1849. godine za vreme građanskog rata u Ausrijiskom carstvu. Milutinova trojica braće umrli su od tuberkoloze još kao deca. Nakon očeve smrti, majka Jelisaveta, baka i ujak Vasilije Vasa Maučević, tada su se starali o deci. Međitim, staranje o Milutinu je preuzeo- u najvećoj meri- njegov ujak Vasa.
Školovanje
Zbog osetljivog zdravlja, Milutin je stekao osnovao obrazovanje kod kuće, učeći od guvernanti i privatnih učitelja. U desetoj godini , preselio se u obližnji Osijek kod drugog ujaka, Paje Mučevića, gde je po prvi put pošao u javnu školu. U Milutinovo vreme postojale se dve vrste gimnazija: klasična i realna gimnazija. Realna
gimnazija je pripremala učenike za studije tehnike i poljoprivrede, pa je tako Milutin 1889. godine započeo svoje srednjoškolsko obrazovanje u Realnoj gimnaziji u Osijek. Kada je krenuo u javnu školu, uvideo je nedostatke koje je imalo njegovo dotadšnje privatno oazovanje. Ostala deca su bila bolja od njega u čitanju, pisanju i računanju. Međutim, Milutin je ubrzo sustigao drugare i postao najbolji učenik. Posle završtka gimnazije i položenog maturskog ispita, Milanković je sa grupom maturanata otputovao na đački izlet u Srbiju.
Milutin se dugo premišljao šta da upiše u Beču. U početku je želeo da studit elekrotehniku, ali tog odseka na Visokoj ehničkoj školi nije bilo. Zato se na nagovor profesora Verićaka Milutin na kraju odućio za stdiranje građevine. Milutin, u 17. godini, odlazi u Beč na studije koje uspešno završava 1902. godine, s najboljim ocenama.
Zrelo doba
Početkom 1905. godine, na osnovu preporuke, Milanković je primljen u poznatu bečku gređevinsku firmu berona Adolfa Pitela, gde je ubrzo zauzo jedno od glavnih mesta u konstruktiom birou. Milankovićevo radno mesto sestastojalo u obavljanju najsloženijih proračuna statičke prirode kada je trebalokonstruisati nove objekte od armiranog betona. Milanković je jedan od prvih stručnjaka koji je u građevinarstvo uveo matematičko delovanje, napustivši dodašnji geometrijski (grafički) metod projektovanja. Drugi rad na istu temu a na osnovu novih razultata objavio je 1906. godine. Rezultat je bio posebno vidljiv na projektu armiranobetonskog akvedukta za hidrocentralu u Sebešu, u Erdelju, koji je uradi na početku svoje inženjerske karijere. Tokom pet godina koliko je proveo u bečkom preduzeću, Milanković je osim sebeškog akvedukta radio na sledećim objektima: projektovao je akvedukt u Semeringu i Pinetu, mostove u Kranju, Banhildi i Išli, zatim beogradske kanalizacije, te Krupovu fabriku metala u Berdorfu. Ostvario je šest odobrenih i štampanih patenata čime je stekao slavu istaknutog izumitelja, kao i finansijsku dobit.
Milanković je radio kao građevinski inženjer u Beču sve do 1. oktobra 1909. godine, kada je prihvatio poziv za vanrednog profesora Beogradskog univerziteta — na Katedri primenjene matematike, u sklopu koje su bile racionalna i nebeska mehanika, kao i teorijska fizika. 1910. godine postao je državljanin Kraljevine Srbije. Milankovićeva plata vanrednog profesora bila je deset puta manja od one koju je imao kao inženjer u Beču; stoga je nastavio da honorarno radi statičke proračune u građevinarstvu i kada se preselio u Srbiju.
Milutin Milanković je osnovao planetarnu klimatologiju izračunavanjem temperaturskih uslova u gornjim slojevima Zemljine atmosfere, kao i temperaturske uslove na planetama unutrašnjeg Sunčevog sistema (Merkuru, Veneri i Marsu), te Zemljinom prirodnom satelitu — Mesecu. Pored toga, Milanković se u geofizici smatra koautorom teorije tektonskih ploča, i to sa svojim radom Pomeranje Zemljinih obrtnih polova.
Osunčavanje planeta
Milanković je kao autor ili koautor registrovao osam patenata, koje je u periodu 1905—1933. podnosio u različitim državama. Tokom profesorske karijere ostao je veran svom prvom životnom pozivu — građevinarstvu —, pa je radio kao konstruktor, statičar i supervizor na celom nizu građevinskih objekata od armiranog betona širom Jugoslavije. Tako je i većina patenata vezana za ovu oblast.
Vanredni profesor primenjene matematike bio je od 1909. do 1920. godine (osim 1914—1918), dok je kao redovni profesor nebeske mehanike radio od 1920. do 1955. (osim 1941—1945) na Univerzitetu u Beogradu. Bio je dekan Filozofskog fakulteta školske 1926/27, pionir u raketnom inženjerstvu,potpredsednik SANU u tri mandata počev od 1948, direktor Astronomske opservatorije
u Beogradu od 1948. do 1951, član i reosnivač Komisije 7 za nebesku mehaniku Međunarodne astronomske unije od 1948. do 1953.
Milanković je dao dva fundamentalna doprinosa nauci. Prvi doprinos je „Kanon osunčavanja Zemlje” koji karakteriše sve planete Sunčevog sistema. Drugi doprinos je teorijsko objašnjenje Zemljinih dugotrajnih klimatskih promena uzrokovanih astronomskim promenama njenog položaja u odnosu na Sunce; danas poznato kao Milankovićevi ciklusi. Ovo objašnjava pojavu ledenih doba tokom geološke prošlosti Zemlje, kao i klimatske promene na Zemlji koje se mogu očekivati u budućnosti.
Milanković se od 1911. godine počeo zanimati za klimatologiju. Proučavajući naučne radove savremenog klimatologa Julijusa fon Hana, Milanković je uočio značajno pitanje koje će postati jedno od glavnih oblasti njegovog naučnog istraživanja: misterija ledenog doba. Ideju o mogućem uticaju astronomskih faktora na klimatske promene prvi put je u obzir uzeo astronom DŽon Heršel (1792—1871); kasnije, ideju je utemeljio geolog Lujs Agaši (1807—1873).
Revizija julijanskog kaledara
Milutin Milanković je 1923. godine predložio reformu julijanskog kalendara. Suština njegovog predloga je da su prestupne sve godine deljive sa 4, ne uključujući sekularne godine osim ako pri deljenju sa 900 daju ostatak ili 200 ili 600 (2000, 2400, 2900, 3300, 3800... su sekularne ali ipak prestupne). Prema gregorijanskom kalendaru, prestupne godine su sve one koje su deljive sa 4 ne uključujući sekularne godine osim ako pri deljenju sa 400 daju ostatak 0 (400, 800, 1200, 1600, 2000, 2400, 2800, 3200, 3600, 4000... su sekularne ali ipak prestupne).
U maju 1923. godine, Pravoslavna crkva je u načelu prihvatila kalendar; uklonjena je razlika od 13 dana (1—13. oktobar 1923) nastala od Nikejskog sabora do 20. veka, a takođe brojne crkve su usvojile izmenjeni algoritam prestupnih godina. Datumi Uskrsa i srodnih praznika i dalje bi se obračunavali po obrascu julijanskog kalendara. U to vreme, Milanković je izražavao sumnju da period obrtanja Zemlje možda nije konstantan; međutim, ovo je bilo nemoguće dokazati i potvrditi sve do pojave kvarcnih i atomskih časovnika. Varijacije u periodu obrtanja Zemlje su glavni uzrok netačnosti kako gregorijanskog tako i revidiranog julijanskog (Milankovićevog) kalendara kada se posmatraju ogromni vremenski rasponi.
Starije doba
Da bi objedinio naučna dela o teoriji Sunčevog zračenja koja su se nalazila u brojnim knjigama i sveskama, Milanković počinje rad na svom životnom delu 1939. godine. Ova obimna knjiga je objavljena pod nazivom Kanon osunčavanja Zemlje i njegova primena na problem ledenih doba i pokriva skoro tri decenije istraživanja — uključujući veliki broj formula, proračuna i šema — te takođe sumira univerzalne zakone pomoću kojih je moguće objasniti ciklične klimatske promene za koje će kasnije postati eponim. Milanković je proveo dve godine uređujući i pišući Kanon. Tekst je predat na štampanje 2. aprila 1941. godine — četiri dana pre invazije Nacističke Nemačke i njenih saveznika na Kraljevinu Jugoslaviju. Tokom bombardovanja Beograda 6. aprila 1941. godine, štamparija u kojoj se rad počeo štampati je uništena; međutim, veći deo tabaka je ostao neoštećen u magacinu. Nakon uspešne okupacije Srbije, 15. maja 1941. godine, dvojica nemačkih oficira i geologa koji su na proputovanju za Bliski istok stigli u Beograd, svratili su u kuću kod Milankovića prenevši mu pozdrave od profesora Volfanga Sorgela iz Frajburga. Naslovi šest poglavlja knjige glase:
-
Kretanje planeta oko Sunca i njihov međusoban poremećaj
-
Obrtanje Zemlje
-
Sekularno pomeranje obrtnih polova Zemlje
-
Osunačavanje Zemlje i njegove sekularne promene
-
Veza između osunčavanja i temperature Zemlje i temperature njene atmosfere. Matematička teorija klime
-
Ledeno doba, njegov mehanizam, struktura i hronologija
Istorija nauke
Nakon rata, Milanković je izabran za potpredsednika Srpske akademije nauka i to u tri mandata u periodu od 1948. do 1958. godine. Od 1948. do 1951. nalazio se na mestu direktora Astronomske opservatorije u Beogradu. 1948. godine postao je član Komisije 7 za nebesku mehaniku Međunarodne astronomske unije kada je ova ustanova obnavljala svoju delatnost nakon rata. Iste godine, Milanković je primljen za člana Italijanskog paleontološkog instituta. Novembra 1954. godine, nakon pedeset godina od odbrane doktorskog rada, Milankoviću je uručena zlatna diploma Doktora tehničkih nauka od Visoke tehničke škole u Beču. Za dopisnog člana nemačke Akademije prirodnjaka „Leopoldina” iz Halea u Istočnoj Nemačkoj biva izabran 1955. godine.
Poslednje godine
Milanković je doživeo moždani udar i preminuo je 12. decembra 1958. godine u 80. godini života, u Beogradu gde je i sahranjen. Ostavio je oporuku da njegovi posmrtni ostaci budu prebačeni u Dalj, što je učinjeno 1966. godine.
Nakon smrti, veći deo naučne zajednice osporio je Milankovićevu „astronomsku teoriju” i nije više priznavao rezultate njegovog istraživanja. Međutim, desete godine od njegove smrti i pedeset godina od prvog objavljivanja, Milankovićeva teorija je ponovo uzeta u razmatranje. NJegovu knjigu je 1969. godine preveo sa nemačkog na engleski jezik „Izraelski program za naučne prevode” pod nazivom "Canon of Insolation of the Ice-Age Problem" i objavili su je američko ministarstvo trgovine i Nacionalna naučna fondacija iz Vašingtona. Prethodno je Čezare Emilijani 1955. godine na Univerzitetu u Čikagu napravio značajan napredak tako što je posle izvršenih ispitivanja dubokomorskih jezgara otkrio da fluktacije u sastavu foraminifera predstavljaju dokaz o najmanje sedam interglacijalnih perioda.
Nagrade, priznanje, legat
U čast za njegova dostignuća u astronomiji, 1965. godine — nakon uspešnih sovjetskih misija koje su obavile snimanje dalje stane Meseca — naučnici Sovjetske akademije su jedan krater na strani Meseca koju ne vidimo nazvali „Milanković”. Ova odluka je potvrđena na 14. Generalnoj skupštini Međunarodne astronomske unije 1970. godine, održane u Brajtonu (Ujedinjeno Kraljevstvo). Po njemu je nazvan i krater na Marsu. Ova odluka je doneta na 15. Generalnoj skupštini M. A. U. 1973. godine u Sidneju (Australija).